সমাজৰ ভাৰসাম্য ৰক্ষাত সাহিত্য আৰু শিক্ষাৰ ভূমিকা

 

দীপক ইছলাৰী,

শিমলুগুৰি

​

            সু-ধাতুৰ লগতে হিত-প্ৰত্যয় লগ লাগি সাহিত্য হৈছে৷ অৰ্থাৎ যাৰ দ্বাৰা, যিহৰ দ্বাৰা সমাজত হিত সাধন হয় সেয়াই সাহিত্য৷ গঠন মূলক সভা এখনৰ কাৰ্য্যসূচী খনো এখন ভাল সাহিত্য হব পাবে৷ সেয়ে শিক্ষকৰ দৰে সাহিত্যিক সকলো মানুহ গঢ়াৰ কাৰিকৰ৷ সাহিত্যৰ লগত ‘হিত’ কথাটি ওতঃপ্ৰোত ভাৱে জড়িত৷ ‘হিত ’ বাদ দি সাহিত্য অচল৷ ব্যক্তি সমষ্টি আৰু সমাজ জীৱনৰ হিত সাধনৰ লক্ষ্য আগত ৰাখিয়েই সাহিত্যিকে তেওঁৰ ভূমিকা পালন কৰিব লাগিব৷

যুগগুৰু সকলে কৈছে -

" যি পাই যাৰ সংগ কৰে

  চৰ্চা কৰে যাৰ৷

  হিত প্ৰেৰণাত উন্নত হয়

  সাহিত্যত সিয়েই সাৰ৷৷ "

জাতি, বৰ্ণ ভাষা ও সংস্কৃতি নিৰ্বিশেষে সকলো সাহিত্যৰ কাম মাথো ৰুগ্ন বাস্তৱতাকে তুলি ধৰা নহয় তাৰ কাম হল হতাশাৰ মাজত আশাৰ সঞ্চাৰ কৰা, দুখৰ মাজত সান্তনাৰ ইংগিত তুলি ধৰা৷ সাহিত্যিক হল স্ৰষ্টা আৰু স্ৰষ্টাৰ কাম অৱশ্যেই গঠনমূলক৷ ধংস সাধন কেতিয়াও তেওঁৰ লক্ষ্য হ’ব নোৱাৰে৷ সাহিত্যিক সকলে সকলো সময়তে লক্ষ্য ৰাখিব লাগিব তেওঁ যি লিখে যি কয় আৰু কৰে সেয়া যেন মানুহৰ সত্তা পোষনীয় হয়৷ এয়া আৰ্য ঋষি সকলৰ আহ্বান৷ ভগৱানে যি ক্ষমতা দিছে তাৰ সদব্যৱহাৰ কৰিব লাগিব৷ গঠনমূলক চিত্ৰ দাঙি ধৰিব লাগিব৷ সমাজখন আজি পাতি গৈছে সঁচা কিন্তু সেইবুলি আমি দুখৰ চিত্ৰ, হতাশাৰ ছবি, বিকৃত মনস্তত্বৰ অভিব্যক্তি লোকৰ সন্মুখত তুলি ধৰোঁ তেতিয়াহ’লে কাৰো কোনো উপকাৰেই আমি কৰিব নোৱাৰিম৷ বাস্তৱ চিত্ৰ দাঙি ধৰিব লাগিব যাতে দুখৰ মাজতো সান্তনাৰ ইংগিত থাকে৷ বিয়োগাত্মক চৰিত্ৰই মানুহক দুৰ্বল কৰে আৰু আদৰ্শৰ চৰিত্ৰ ৰূপায়ণ কৰিলে তাৰ পৰা প্ৰায় উদ্দীপনা৷ কাৰণ সু-ভাৱে হিত সাধন কৰিব লাগিব৷ আকৌ আৰ্য ঋষিসকলে কৈছিল ডবেৎ বীৰ্য্যৱতী বিদ্যা গুৰুৱক্ত প্ৰসাদত৷ বৰ্তমান শিক্ষা ব্যৱস্থাত কেইটা ডিগ্ৰীয়েই হ’ল আমাৰ জীৱন পথৰ পথেয়৷ তাকে লিৰিকি বিদাৰি আমি জীৱনত অথ,ৰ্ মান, যশ লাভ কৰোঁ বা কৰিব বিচাৰোঁ৷ গতিকে বিদ্যাই আমাক বিনয়ী কৰাৰ সলনি অহংকাৰী, পৰশ্ৰীকাতৰ আৰু স্বাৰ্থপৰহে কৰিছে৷

            এনে শিক্ষাক সকলো অৱতাৰী গুৰুসকলে Education সলনি Literation বুলিহে কৈছে৷ শিক্ষাৰ স্বৰূপ নিৰ্দেশ কৰি তেখেত লোকে ক’লে, “যাৰ মাজেদি মানুহৰ Instinct, Tradition, Culture জাগ্ৰত হৈ সৰ্বাংগীন সংগতি সহকাৰে মানুহৰ Personality Integrated হৈ ইণ্টিগ্ৰেটেড হৈ উঠে তাকেই Education বোলে৷ আকৌ Literation মানে লিখিব পঢ়িব জনাটোহে তাৰ লগত চৰিত্ৰৰ কোনো সম্পৰ্ক নাই৷ কলগানৰ ৰেকৰ্ডত ভাল ভাল কথা সজোৱা থাকে, বজালে ওলাই আহে৷ ৰেকৰ্ডখনৰ কোনো জীৱন বা চৰিত্ৰ নাই যে কথাবোৰ জীৱন বা চৰিত্ৰত প্ৰতিফলন হ’ব৷ Literation মানে তেনেধৰণৰ  নিষ্প্ৰাণভাৱে কিছুমান ভাল ভাল কথা শিকি থোৱা বা আওৰোৱা৷ শিক্ষাৰ মূলতে আছে শ্ৰদ্ধা৷ শ্ৰদ্ধাবান লভতে জ্ঞানম৷ শ্ৰেষ্ঠজনৰ প্ৰতি শ্ৰদ্ধাই জ্ঞানৰ উন্মেষ ঘটায়৷ দেউতাকৰ প্ৰতি গভীৰ শ্ৰদ্ধা আৰু মাকৰ প্ৰতি টানসময়ত সমাজত তেনে সন্তান সাম্য প্ৰাণ হৈ উঠা দেখা যায়৷ লগতে মাতৃভক্তি অটুত যিমান সেই ল’ৰাই হয় কৃতি সিমান৷ শিশুকালৰ পৰাই সন্তানৰ মাজত শ্ৰদ্ধা, ভক্তি আৰু ভালপোৱাৰ বীজ অংকুৰিত হয় বিদ্যালয় স্বৰূপ মাতৃৰ কোলাত৷ থুনুক-থানাক মাত ফুটোতেইযকৰি কৰোৱাই যি শিকাবিযসেইটোৱেই হ’ল মোক্ষম সময়যহিচাপত চল নতো পস্তাবি৷ তথাকথিত স্বাক্ষৰতাই প্ৰবৃত্তিবোৰকহে পোষণ দিয়ে৷ ফলত স্বাক্ষৰহাৰা অভ্যাস ব্যৱহাৰে মানুহক সুবিন্যষ্ট আৰু সুসংহত কৰি তুলিব নোৱাৰে৷ সেয়ে আজিৰ শিক্ষা-সংস্কৃতি সভ্য সমাজৰ বাবে বিড়ম্বনা মাত্ৰ৷ When wealth is lost nothing is lost, when health is lost something is lost but when character is lost everything is lost. গতিকে মহান গুৰুসকলৰ সত্তাপোষণীয় আদৰ্শেৰে নিষ্ঠাৰে জীৱনক মুখৰিত কৰি তুলিলেই অভ্যাস ব্যৱহাৰৰ এক সুষম ছন্দই সকলোকে দেৱোপম চৰিত্ৰৰ অধিকাৰী কৰি তুলিব পাৰে৷ এই জীৱনীয় বিন্যাস আৰু বিনিয়োগতেই হ’ল ফলপ্ৰসূ শিক্ষাৰ মূল উৎস৷

       বৰ্তমান সমগ্ৰ বিশ্বতে প্ৰচলিত এই সহঃশিক্ষাৰ (ট্ৰপ্স-Education)  প্ৰভাৱৰ বিষয়ে দু-আষাৰ লিখাৰ প্ৰয়াসহে কৰিছো৷ কৰবাত হব পৰা বঢ়া-টুটাৰ বাবে পাঠক ৰাইজৰ ওচৰত আগতীয়াকৈ মাৰ্জনা বিচাৰিছো৷ সহঃশিক্ষাৰ প্ৰথাক মই পোনছাতেই বেয়া বুলি কব বিচৰা নাই৷ কিন্তু সহঃশিক্ষাৰ প্ৰথাক অৱতাৰী যুগ পুৰুষোত্তম, ঋষি মুনি মহান মনিষীসকলে আৰম্ভণিৰ পৰাই সমৰ্থন কিন্তু কৰা নাছিল আৰু আজিও কৰা নাই৷ কাৰণ এই সহঃশিক্ষাৰ ফলত ছোৱালীবোৰৰ সতীত্ব নিষ্ঠা সকলো ঠানবান হৈ বিপয্যৰ্স্ত হয়৷ বিদ্যালয় মহাবিদ্যালয় দেওনাত ভৰি দিয়াৰ দিন ধৰি বহু পুৰুষৰ চাপ সিহঁতৰ স্বভাৱ কোমল মগজুত পৰে৷ সেই খবৰ আমি অভিভাৱকসকলে ৰখা নাই বা জানিছোঁ যদিও নজনাকৈ আছো৷ ইয়াৰ ফলত সিহঁতে ভাল মাতৃ হৈ সু সন্তানৰ জন্ম দিব নোৱাৰে৷ ইয়াৰ উপৰিও বহু পুৰুষৰ সান্নিধ্য আৰু অবাধ মিলামিছাৰ ফলত ছোৱালীবোৰে বহু সময়ত কামাতুৰ হৈ পৰে আৰু দুৰন্ত কামৰ অসহায় চিকাৰত পৰিণত হয়৷ ল’ৰা-ছোৱালীয়ে একেলগে পঢ়া-শুনা কৰিলে পঢ়াৰ লগত প্ৰাকৃতিক কাৰণবশত ভাৱে কামৰ উপাসনাও সমানে বাঢ়ে৷ সহঃশিক্ষা প্ৰথাই কেতিয়াও জগতৰ কল্যাণ সাধিব সাধাৰণতে নোৱাৰে৷ এই প্ৰথাৰ অমঙ্গলীয়া প্ৰভাৱত অগণণ তৰুণ-তৰুণী বিদ্যা মন্দিৰৰ দেওনা পাৰ হৈ ক্ষত-বিক্ষত মন লৈ ওলাই আহে৷ দেশৰ ভৱিষ্যত এই সকল তৰুণ-তৰুণীৰ জীৱনত দেখা যায় মানসিক সুস্থ-দায়ত্ব জীৱন নিবাৰ্চনত অক্ষমতা, সু-সন্তান সৃষ্টিত অপাৰগতা৷ সমগ্ৰ বিশ্বই প্ৰথা হিচাপে সহঃশিক্ষাক যিমানে ভাল নোবোলক কিয় বিধাতাৰ বিধানত এই প্ৰথা অচল হিচাপে স্বীকৃত৷ মোৰ এই ক্ষুদ্ৰ ৰচনাত এনেকৈ লিখাৰ বাবে মই হয়তু সমালোচিত হম৷ কিন্তু এয়াই সত্য৷ অতি ক্ষুদ্ৰভাৱে আজিৰ উশৃংখল সমাজত লক্ষ্য কৰিলে দেখা যাব সমাজৰ প্ৰায় পৰিয়ালত ইয়াৰ কু-প্ৰভাৱৰ ফল দেখা যায়৷ সংসাৰ বন্ধনত আৱদ্ধ হৈ সতি-সন্তান ত্যাগ কৰি পৰপুৰুষৰ প্ৰতি আকৃষ্ট হোৱা ঘটনা আজিৰ সমাজত বিৰল৷ ইয়াৰ প্ৰধান আৰু একমাত্ৰ কাৰণ হৈছে কোমল মগজুত থকা কেবা পুৰুষৰ চাপ৷ ইয়াৰ সুদূৰ প্ৰসাৰী প্ৰভাৱত মা-দেউতা ও শহুৰ-শাহুৰী বিপয্যৰ্স্ত হৈ বৃদ্ধাশ্ৰমত থাকিব বা ৰাখিব লগা ঘটনা এটা নমুনা মাত্ৰ৷ আৰ্যভাৰতীয় বণাৰ্শ্ৰম ব্যৱস্থা [আন্দোলন]ৰ পিতৃ স্বৰূপ মহাপুৰুষ শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱৰ এই সন্মত বিবাহ ব্যৱস্থা কু-সংস্কাৰ আৰু ক্ষতিকৰ প্ৰথাবিলাক আজি পৰিত্যপ্ত হৈছে৷ নাৰী-পুৰুষৰ অবাধ সংৰ্স্পশৰ ফলত নিজৰ খেয়াল খুচিমতে যধে-মধে যিকোনো স্তৰৰ নাৰী যিকোনো স্তৰৰ পুৰুষৰ লগত বিয়াত সোমাইছে৷ বৰ্ণ-গোত্ৰৰ বিচাৰ নোহোৱা হৈছে৷ গুৰুজনাৰ এই বণাৰ্শ্ৰম আন্দোলনক শ্ৰদ্ধা সহকাৰে গ্ৰহণ কৰি পৰিয়ালত ৰূপায়ণ কৰিব লাগিব৷ সেয়ে ১২ [বাৰ] বছৰ বয়সত শৰণ লোৱাৰ প্ৰথা আছে যাতে গুৰুজনাৰ আদৰ্শৰ ধাৰাৰে জীৱনটো আগুৱাই নিব পাৰো৷ তেখেত লোকৰ আদৰ্শ সৰোগত কৰি চলিলেহে যুৱ উশৃংখলতা ৰোধ বা সহঃশিক্ষাৰ কু-প্ৰভাৱৰ পৰা বাচিব পৰা যাব পাৰে৷ শ্ৰীমন্ত শংকৰ গুৰুজনাৰ আদৰ্শ আজি বিশ্ব দৰবাৰত প্ৰতিষ্ঠা হ’বলৈ গৈ আছে৷ ইয়াৰ সমান্তৰালকৈ গৱেষক সকলেও গৱেষণা কৰি ইংলেণ্ড, আমেৰিকা, জাপান, ইউৰোপ মহাদেশ সমূহেও গুৰুজনাৰ আদৰ্শক শ্ৰদ্ধাৰে গ্ৰহণ কৰি মত স্বীকাৰ কৰিবলৈ বাধ্য হৈছে৷ বণাৰ্শ্ৰম ব্যৱস্থাৰ চাৰিবৰ্ণ ব্ৰাহ্মণ, ক্ষত্ৰিয়, বৈশ্য, শূদ্ৰৰ মাজত নীতিগত সংমিশ্ৰিত অনুলোম ব্যৱস্থাৰ বিবাহৰ কথা কৈছে৷ আমেৰিকাত বৰ্ণ-গোত্ৰৰ ব্যৱস্থা নাই বাবে তেজৰ গ্ৰুপ [Blood Group) ৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি নাৰী-পুৰুষৰ গ্ৰহণযোগ্যতা বিচাৰ কৰি বিবাহ পাশত আৱদ্ধ হোৱা বণাৰ্শ্ৰম আন্দোলন আৰম্ভ হৈ গৈছে৷ জাপানত পুৱা-গধূলি প্ৰতি সন্তানে নিজ পিতৃ-মাতৃক প্ৰণাম কৰাটো চৰকাৰে [জাপান] ইতিমধ্যে আইনত পৰিণত কৰি লৈছে৷ শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱ ও বঢ়াৰ পো শ্ৰীশ্ৰী মাধৱদেৱ [গুৰু] ৰ একশৰণ নামধৰ্মৰ মহান আদৰ্শক অনান্য দেশে শান্তি বিচাৰি অনুসৰণ কৰিবলৈ বাধ্য নহ’লেও স্বীকাৰ কৰি লৈছে৷ হিন্দু সনাতন [সনা-সদায়, তন-বিস্তাৰ মুখী ব্যৱস্থা] ধৰ্ম বাস্তৱ বাদীৰ লগত আদৰ্শবাদীৰ সমন্ধয় চিৰকাল আছে ও থাকিব৷ একমাত্ৰ আদৰ্শ চৰিত্ৰ ৰূপায়ণৰ পৰাই ৰাভাৰ মুক্ত নাৰায়ণৰ প্ৰতীক স্বৰূপ মানুহৰ পৰা পোৱা যাব উৎসাহ, প্ৰেৰণা ও উদ্দীপনা৷ গুৰুজনাৰ চৰণত শৰণ দীক্ষা কৰিলেহে বিষ্ময় ভৰা আনন্দৰ মাজৰ ঈশ্বৰক পোৱা যায়৷ যি মূহুৰ্তত শৰণ লোৱা হয় সেয়াই জীৱনৰ সু-লগন৷ লগ্ন হ’লে লগন আহে অথাৰ্ৎ Unpainted হ’লেহে আমি Point বিচাৰি পাম৷

            অৱশ্যে তথাকথিত উচ্ছ শিক্ষাৰে শিক্ষিত প্ৰগতিশীল, পাণ্ডিত্যাভিমাপী প্ৰবৃত্তি পৰামূষ্টৰ্ ব্যক্তিৰ বাবে এনে ধৰণৰ চিন্তা মনপুতঃ নহয়৷ ফলত নানা কৰ্তকৰ অৱতাৰণা কৰিবলেও আমি কুণ্ঠাবোধ নকৰো৷ কিন্তু ঐশী বিধানৰ বিপৰিত পথত ধাৱমান সমাজ তথা জাতীয় জীৱন ভয়ংকৰ দ্ৰুত বেগে ধ্বংসৰ গৰাহলৈ গৈ আছে৷ এই গতি চলি থাকিলে কুজাতকৰ সংখ্যাধিক্যই ৰাষ্ট্ৰত উশৃংখলতা দিনক দিনে বৃদ্ধি পাব আৰু সিহঁতৰ অসংগত চৰিত্ৰ আৰু আচৰণে মনুষ্যত্বৰ মূল বুনিয়াদ অবলুপ্ত কৰি পেলাব৷ শ্ৰদ্ধাহাৰা বিকেন্দ্ৰিক মানৱ কুলক শ্ৰদ্ধাৱান সুকেন্দ্ৰিক কৰি গঢ়ি তুলি সমাজক ৰক্ষা কৰাৰ বাবে মৰণৰ বিৰুদ্ধে, চয়তানৰ বিৰুদ্ধে জীৱন্ত আদৰ্শৰ অভিযান চলাব লাগিব৷ হাইব্ৰীড [Hybrid] মানুহৰ খেতি কৰিব লাগিব৷ বৰ্তমান ভোগসৰ্বস্ব স্ব-স্ব প্ৰধান সমাজত প্ৰত্যেকৰে লক্ষ্য হ’ল যিকোনো প্ৰকাৰে নিজৰ স্বাৰ্থ সুৰক্ষিত কৰা৷ আন ব্যক্তিক যিকোনো প্ৰকাৰে অপসাৰিত কৰি নিজৰ পদমৰ্যাদা, আত্ম প্ৰতিষ্ঠাক বাহাল ৰাখি নিকপ কপীয়া কৰাটোৱেই আজিৰ সমাজৰ মূলমন্ত্ৰ ৷

           আন মানুহৰ স্বাৰ্থৰ প্ৰতি, অসুবিধাৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰখাৰ কোনো প্ৰয়োজন বোধ নকৰা হৈছে৷ ফলত মানুহ আত্মকেন্দ্ৰিকতাৰ, সংকীৰ্ণ গম্ভীৰতাৰ অসহায় পাৰিপাশ্বিকৰ সাহিত্যৰ জৰিয়তে সুস্থ কৰি তুলিব লাগিব৷ স্বামী বিবেকান্দই কৈছিল - Read man, he is the living Poem. বিশ্বকবি ৰবীন্দ্ৰনাথে কৈছিল - বিজ্ঞানে মানুহক দেৱতাৰ শক্তি দিছে কিন্তু দেৱৰ্ষতল উন্নীত কৰিব পৰা নাই ৷ মানুহে মৰণ যজ্ঞৰ বাবে যি পৰিমাণে অৰ্থ ব্যয় কৰিছে তাৰ দহ ভাগৰ এভাগো যদি মাানৱ কল্যাণৰ বাবে ব্যয় কৰিলে হেঁতেন মানুহে আজি মৃত্যুক অনেকাংশে প্ৰতিৰোধ কৰিব পাৰিলে হেঁতেন ৷

            সাহিত্য চচ্ছাৰ্ৰ জৰিয়তে সুস্থভাৱে জীৱন যাপন কৰিব হ’লে সুস্থ পৰিৱেশ দৰকাৰ৷ পৰিৱেশে দৈহিক আৰু মানসিকভাৱে অসুস্থ হ’লে তাৰ পৰশত যিকোনো মানুহেই অসুস্থ হৈ পৰিব৷ এই প্ৰচেষ্টা যদি তথাকথিত জনসেৱা বা সমাজসেৱাৰ লেখিয়া হয়, তেতিয়া হ’লে মানুহৰ প্ৰকৃত কল্যাণ সাধন কৰিব নোৱাৰিব৷ কাৰণ পৃথিৱীত সকলোতকৈ ডাঙৰ বিপৰ্যয় হৈছে ৰক্তৰ বিপৰ্যয় আৰু জননৰ বিপৰ্যয়৷ এই দুই বিপৰ্যয়ৰ ফলত মানুহৰ মূল বুনিয়াদ [Basic foundation] লোপ পাই যোৱাটো একো আচৰিত কথা নহয়৷

            গতিকে ইয়াৰ প্ৰতিকাৰ হিচাপে মহান মনিষী সকলে তিনিটা বিষয়ৰ সমন্বয় সাধন কৰাৰ কথা কৈছে - [Iest] ইষ্ট, অহং [Self] আৰু পৰিৱেশ [Environment]৷ মই ৰূপী অহং এ Environment ৰ যি সেৱা কৰিম সেই সেৱা ব্যৰ্থ হ’বলৈ বাধ্য৷ ইষ্ট অথাৰ্ৎ মঙ্গলৰ অভিযানেই মানুহৰ জীৱন পথৰ আমোঘ ৰক্তিকা৷ দুটাই পথ এটা মঙ্গলৰ আনটো অমঙ্গল তথা চয়তানৰ পথ৷ চয়তানৰ পথত দুখ-দুৰ্গতিৰ অবাধ ৰাজত্ব৷ বিধাতাৰ বিধানত চয়তানৰ পথ মগ্ন ব্যক্তিৰ ওচৰৰ ইষ্টপথ দুবোৰ্ধ্য৷ কিন্তু যিজনে এবাৰ চয়তানৰ পথ প্ৰবৃত্তি পৰিহাৰ কৰি মঙ্গলৰ পথত খোজ দিছে - মানুহে মানুহৰ বাবে হৈ উঠিছে৷ তেওঁৰ দুখ-দুৰ্গতিৰ প্ৰতিৰোধ হয়৷ আত্মবিকাশৰ পথ সুগম হয়, জীৱনত উন্নতি হয়৷ জীৱন চলনৰ ক্ষেত্ৰত এয়া এক বৈজ্ঞানীক দৃষ্টিভংগীৰ অপ্ৰান্ত বৈপ্লৱিক সংযোজন৷